ابن‌اعرابی ابوسعید احمد بن محمد اموی بصریاِبْنِ اَعْرابی، ابوسعید احمد بن محمد بن زیاد بن بشر بن دِرْهَم اموی بصری، ملقب به شیخ‌الاسلام و شیخ الحرم (حیات: ۲۴۶-۳۴۰ یا ۳۴۱ ق /۸۶۰ -۹۵۱ یا ۹۵۲ م)، فقیه، محدث، حافظ، عارف و از مشایخ صوفیه است. وی اهل بصره بود و در مکه اقامت داشت. ۱ - مشایخ و راویان حدیثابن اعرابی ابتدا به دمشق سفر کرده و در آن‌جا حدیث شنیده است. [۱]
علی ابن عساکر، التاریخ الکبیر، ج۲، ص۵۱، به کوشش عبدالقادر بدران، دمشق، ۱۳۳۰ق.
و پس از آن دیگر شهر‌ها و مراکز علمی آن روزگار را دیده [۲]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۸، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
و از علما و بزرگان استفاده برده و استماع حدیث کرده است.از کسانی چون حسن بن محمد بن صبّاح زعفرانی (د ۲۶۰ ق /۸۷۴ م) و سعدان بن نصر و محمد بن عبدالملک دقیقی [۳]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۸، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
و ابوداوود سجستانی (د ۲۷۵ ق /۸۸۸ م) [۴]
شمس‌الدین محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۸۵۲، بیروت، ۱۳۷۴ق.
و دیگران حدیث شنیده است و افرادی مانند محمد بن حسن بن خشّاب بغدادی، [۵]
محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
ابومحمد عبدالله بن یوسف اصفهانی، [۶]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۸، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
ابوالقاسم طبرانی، دارقطنی، [۷]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۰۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
ابوعبدالله محمد بن احمد بن یحیی بن مُفَرّج قرطبی و تنی چند از علمای اندلس و جز آنان در مکه از وی حدیث شنیده‌اند. [۸]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۱۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۹]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۱۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۰]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۲۱۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۱]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۲۲۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۲]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۲۳۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۳]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۶۶۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
ابن اعرابی سرانجام به مکه رفته و مجاور حرم شده و در آن‌جا حوزه درس و ذکر حدیث تشکیل داده است. [۱۴]
محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
۲ - مقام علمی و عرفانیمقام علمی و عرفانی وی مورد ستایش عالمان پس از او قرار گرفته است. خواجه عبدالله انصاری او را عالم و فقیه و شیخ الحرم نامیده است؛ [۱۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیة، ج۱، ص۴۱۴، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۳۴۱ش.
ذهبی وی را به عنوان محدث مکه نام برده؛ [۱۶]
شمس‌الدین محمد ذهبی، دول الاسلام، ص۱۹۰، بیروت، ۱۴۰۵ق.
سلمی تصریح به ثقه بودن وی نموده که احادیث را با سند نقل می‌کرده است [۱۷]
محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
و ابن حجر عسقلانی نوشته است که وی در مقابل ذکر احادیث اجرت می‌گرفته است. [۱۸]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۰۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۳ - مذهب و اعتقاداتدرباره اعتقادات وی گفته‌اند که فقیهی متمایل به مذهب اصحاب حدیث و مذهب ظاهریه بوده است. [۱۹]
علی ابن عساکر، التاریخ الکبیر، ج۲، ص۵۱، به کوشش عبدالقادر بدران، دمشق، ۱۳۳۰ق.
ابن اعرابی از بزرگان و از مشایخ صوفیه و از طبقه چهارم متصوفه [۲۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیة، ج۱، ص۴۱۵، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۳۴۱ش.
به شمار آمده است. مشایخ صوفیه چون سراج طوسی و غزالی سخنان وی را در کتاب‌های خویش آورده‌اند. وی با مشایخ صوفیان مانند جنید بغدادی (د ۲۹۸ق/۹۱۰م)، عمرو بن عثمان مکی (د ۲۹۱ ق /۹۰۴ م)، ابوالحسین احمد بن محمد نوری (د ۲۹۵ ق /۹۰۸ م)، [۲۱]
محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
شبلی [۲۲]
غلام سرور، خزینة الاصفیاء، ج۲، ص۱۹۶، هند، لکهنو، ۱۸۷۳م.
و ابو احمد قلانسی مصاحبت داشته است. [۲۳]
شمس‌الدین محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۸۵۲، بیروت، ۱۳۷۴ق.
[۲۴]
عبدالله ابونصر سراج، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش رینولد نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۲۵]
عبدالله ابونصر سراج، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش رینولد نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
۴ - آثار منسوبدر کتاب‌های تاریخی و رجالی و طبقات صوفیه آثار بسیاری به ابن اعرابی نسبت داده‌اند. ذهبی نوشته است که ابن اعرابی سنن ابی داوود را روایت می‌کرده و بر آن مطالبی می‌افزوده است [۲۶]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۸، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
و درباره افرادی که از آنان حدیث شنیده، معجم بزرگی ترتیب داده است. [۲۷]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۸، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
همچنین در تاریخ بصره کتابی نوشته است که ذهبی آن را ندیده، اما از طبقات النُسّاک وی نقل کرده است. [۲۸]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۴۰۹، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۵ - آثار موجودآنچه از آثار وی در دست است این‌هاست:؛ ۱. جزء منتقی من الحدیث که نسخه ناقص خطی جزء چهارم آن در ۸ صفحه به خط مغربی ، مورّخ (۶۵۱ ق /۱۲۵۳ م) در دارالکتب ظاهریة دمشق ذیل مجموعه شماره ۱۰۲۵ موجود است. [۲۹]
ظاهریه، خطی (مجامیع)، ج۱، ص۲۱۵.
۲. کتاب المعجم در رجال، ۲۴۹ صفحه و کتاب رؤیة الله تبارک و تعالی در حدیث. نسخه‌های خطی این دو کتاب مورخ ۴۴۷ ق /۱۰۵۵م) در همان کتابخانه ذیل مجموعه شماره ۱۰۷۱ نگهداری می‌شود. [۳۰]
ظاهریه، خطی (مجامیع)، ج۱، ص۲۳۷.
۳. کتاب فی معنی الزهد و اقوال النّاس فیه و صفة الزاهدین به روایت عبدالرحمان بن عمر بن سعید بزاز بن نحاس (د ۴۱۶ ق /۱۰۲۵ م) که در ۳۴۰ ق /۹۵۱ م آن را شنیده و روایت کرده است. ۴. رسالة فی المواعظ و الفوائد و غیرذلک. نسخه‌های خطی هر دو کتاب در دارالکتب قاهره ذیل مجموعه شماره ۱۲۵ موجود است. [۳۱]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۶، ترجمه محمود فهمی حجازی، به کوشش عرفه مصطفی و دیگران، ریاض، ۱۴۰۲ق.
۵. کتاب الوجد، که یک باب از آن کتاب را ابونصر سراج طوسی در اللّمع فی التصوف به اختصار در ۵ صفحه نقل کرده است. [۳۲]
عبدالله ابونصر سراج، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۳۱۰- ۳۱۴، به کوشش رینولد نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
۶ - فهرست منابع(۱) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق. (۲) علی ابن عساکر، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر بدران، دمشق، ۱۳۳۰ق. (۳) عبدالله ابونصر سراج، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م. (۴) خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیة، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۳۴۱ش. (۵) شمس‌الدین محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، بیروت، ۱۳۷۴ق. (۶) شمس‌الدین محمد ذهبی، دول الاسلام، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۷) شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۸) غلام سرور، خزینة الاصفیاء، هند، لکهنو، ۱۸۷۳م. (۹) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی حجازی، به کوشش عرفه مصطفی و دیگران، ریاض، ۱۴۰۲ق. (۱۰) محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م. (۱۱) ظاهریه، خطی (مجامیع). (۱۲) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوسعید ابن‌اعرابی»، ج۳، ص۸۹۴. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 340 (قمری) | شخصیت‌های قرن 4 (قمری) | فقهای اهل‌سنت قرن 4 (قمری) | فقهای ظاهری | محدثان اهل‌سنت قرن 4 (قمری) | مشایخ صوفیه اهل‌سنت قرن 3 (قمری) | مشایخ صوفیه اهل‌سنت قرن 4 (قمری)
|